Tại buổi tọa đàm, diễn giả Nhật Chiêu nhiều lần nhắc lại thời điểm lịch sử của vua Trần Nhân Tông, được dân gian trang trọng gọi bằng hai chữ: “Phật hoàng”, đã 3 xin khước từ ngai vàng để được sống cuộc đời “thanh nhàn” ở núi Yên Tử (thuộc Uông Bí, tỉnh Quảng Ninh).
Vào năm 1274 (16 tuổi), ngài được phong làm Hoàng thái tử. Mặc dù trước đó, ngài đã nhiều lần từ chối ngôi vị, xin nhường lại cho em trai nhưng vua cha không đồng ý. Sau đó, vua cha cưới trưởng nữ của Nguyên Từ Quốc mẫu cho ngài (tức là Khâm Từ Hoàng hậu sau này).
Tuy sống trong cảnh vui hòa, hạnh phúc nhưng tâm ngài vẫn luôn ưa thích sự tu hành. Dù là một vị vua, ngồi trên ngôi cửu trùng nhưng ngài không ăn những món ăn đến từ việc giết mạng chúng sinh.
Ngày 22/10 Mậu Dần (năm 1278), ngài lên ngôi Hoàng đế, hiệu là Trần Nhân Tông. Tuy ở địa vị cao sang, ngài vẫn giữ mình thanh tịnh và thường đến chùa Tư Phước tu tập. Đây là ngôi chùa được xây dựng trong đại nội, dành cho tất cả vương tôn, công tử.
Khi quân Nguyên- Mông sang xâm chiếm Đại Việt, vua Trần Nhân Tông gác việc tu học Phật pháp để lo giữ gìn xã tắc. Với tài mưu lược sáng suốt, đưa đạo vào đời, nhà vua áp dụng Pháp lục hòa để gắn kết nhân dân thành một khối đại đoàn kết. Nhờ đó, tạo nên sức mạnh toàn dân, giúp quân dân ta 2 lần đánh tan quân xâm lược Nguyên - Mông (1285, 1288), bảo vệ vững chắc nền độc lập, tự chủ của dân tộc.
Đây là thành công rất lớn khi đức vua Trần Nhân Tông đưa đạo Phật và chữ Tiếng Việt vào đời sống, tích cực truyền bá tinh thần đoàn kết giữa vua tôi, xã tắc, gia đình,... nhằm giúp cho đất nước Đại Việt ngày càng vững mạnh, thịnh trị. Sau 15 năm trị vì đất nước, đến năm Quý Tỵ (1293), vua Trần Nhân Tông nhường ngôi cho con là Trần Thuyên (tức vua Trần Anh Tông) và lên ngôi Thái Thượng hoàng, để chuẩn bị con đường xuất gia tu hành.
Với một tinh thần lạc quan, an nhiên và hài hước…, thơ văn của Trần Nhân Tông toát lên một tinh thần lạc quan, yêu đời và một niềm vui tự tại. Nhiều người được khám phá tinh thần “hòa quang đồng trần” (hòa với ánh sáng và cùng với bụi đời mà sống) và triết lý “cư trần lạc đạo” (ở đời vui đạo) thấm đượm trong thơ thiền của Trần Nhân Tông. Tinh thần này phản ánh một nét bản sắc của dân tộc là luôn lạc quan, vui vẻ ngay cả trong hoàn cảnh khó khăn.
Vua Trần Nhân Tông để lại cho chữ viết Tiếng Việt nhiều tác phẩm đặc sắc, các tác phẩm của ông vẫn còn nguyên giá trị, là di sản quý báu để người đọc thời nay có thể học hỏi và nâng cao sự am tường về vẻ đẹp và sự sâu sắc của Tiếng Việt.
Qua đó để thấy được vua Trần Nhân Tông không chỉ là một vị vua anh minh hay một nhà tu hành đắc đạo, mà còn là một nhà văn hóa lớn. Bằng tài năng và tầm nhìn của mình, ông đã thực hiện một cuộc cách mạng cho Tiếng Việt, đặt nền móng vững chắc cho văn học chữ Nôm, và để lại những tác phẩm minh chứng cho vẻ đẹp, sự mộc mạc và khả năng biểu đạt sâu xa của ngôn ngữ dân tộc.
